Μια αναξιόπιστη μελέτη παραπλανά σχετικά με την ασφάλεια των εμβολίων για την Covid-19

«NEA BOMBA - ΝΕΑ ΜΕΛΕΤΗ - Τουλάχιστον 55 αδήλωτα χημικά στοιχεία βρέθηκαν σε εμβόλια COVID-19 από τις AstraZeneca, CanSino, Moderna, Pfizer, Sinopharm και Sputnik V», γράφει αυτή η ανάρτηση στο Facebook από τις 14 Οκτωβρίου 2024, η οποία έχει κοινοποιηθεί από τότε περισσότερες από 180 φορές. 

Η ανάρτηση οδηγεί σε άρθρο που δημοσιεύεται σε έναν ελληνικό ιστότοπο το οποίο παραπέμπει σε μελέτη που δημοσιεύθηκε στο «International Journal of Vaccine Theory, Practice, and Research» τον Οκτώβριο του 2024. Η μελέτη ισχυρίζεται ότι ανίχνευσε συνολικά 55 μη δηλωμένα χημικά στοιχεία σε εμβόλια Covid-19 διαφορετικών εμπορικών σημάτων, χρησιμοποιώντας ένα αναλυτικό όργανο που ονομάζεται «φασματομετρία μάζας επαγωγικώς συζευγµένου πλάσµατος (ICP-MS)». 

Ο ισχυρισμός κοινοποιήθηκε και από άλλους χρήστες στο Facebook (εδώ, εδώ κι εδώ) και ελληνικούς ιστότοπους (εδώ και εδώ) και έγινε viral και στα αγγλικά, με αυτή την ανάρτηση στο Χ να συγκεντρώνει περισσότερες από 3.000 κοινοποιήσεις. 

Ορισμένες από τις αναρτήσεις (παραδείγματα εδώ και εδώ) περιλαμβάνουν επίσης στιγμιότυπα οθόνης από αυτά που υποτίθεται ότι είναι τα χημικά στοιχεία που ανίχνευσαν οι ερευνητές. 

Σε διάφορα σημεία της ανάλυσης, οι συγγραφείς της δηλώνουν ότι τα εμβόλια Covid-19 ενέχουν σημαντικούς κινδύνους για την υγεία. Όπως αναφέρουν στην περίληψη, τα εμβόλια κατά της Covid-19 «έχουν επισπεύσει αναρίθμητες και ποικίλες καταστάσεις ασθενειών που κυμαίνονται από ήπιες έως θανατηφόρες». Αναφέρουν επίσης ότι τα «ενέσιμα προϊόντα COVID-19» μπορούν να προκαλέσουν μια σειρά από «συμπτώματα και και κλινικές νοσηρότητες», μεταξύ των οποίων «καρκίνους ταχείας εξέλιξης, αυτοάνοσες διαταραχές, αμφοτερόπλευρες πνευμονίες, αρρυθμίες» και άλλα. 

Ωστόσο, το περιοδικό στο οποίο δημοσιεύθηκε στερείται αξιόπιστης επιστημονικής υποστήριξης και η μελέτη έχει μεθοδολογικά σφάλματα, όπως εξήγησαν ειδικοί στο AFP.

Image

Στιγμιότυπο οθόνης ψευδών αναρτήσεων στο Facebook. Λήψη εικόνων: 12/11/2024

Η μελέτη χρησιμοποίησε εργαστηριακά αποτελέσματα από «υψηλής ακρίβειας» ICP-MS, το οποίο «μετατρέπει το δείγμα σε ιόντα που στη συνέχεια μετρώνται με τη χρήση φασματομετρίας μάζας», για να αναλύσει τα περιεχόμενα φιαλιδίων από διαφορετικές μάρκες εμβολίων: AstraZeneca/Oxford, CanSino Biologics, Pfizer/BioNTech, Sinopharm, Moderna και Sputnik V. 

Οι συγγραφείς έγραψαν ότι ανέλυσαν δεκατρία φιαλίδια από διαφορετικές παρτίδες των «λεγόμενων εμβολίων COVID-19». 

Σύμφωνα με τη μελέτη, μεταξύ των μη δηλωμένων χημικών στοιχείων, ανιχνεύθηκαν 11 από τα 15 κυτταροτοξικά λανθανίδια που χρησιμοποιούνται συνήθως σε ηλεκτρονικές συσκευές και στην οπτογενετική. Επιπλέον, 11 βαρέα μέταλλα ήταν παρόντα: το χρώμιο εμφανίστηκε στο 100% των δειγμάτων, το αρσενικό στο 82%, το νικέλιο στο 59%, το κοβάλτιο και ο χαλκός στο 47%, ο κασσίτερος στο 35%, το κάδμιο, ο μόλυβδος και το μαγγάνιο στο 18% και ο υδράργυρος στο 6%. 

Οι συγγραφείς έγραψαν ότι βρήκαν «βόριο, ασβέστιο, τιτάνιο, αλουμίνιο, αρσενικό, νικέλιο, χρώμιο, χαλκό, γάλλιο, στρόντιο, νιόβιο, μολυβδαίνιο, βάριο και άφνιο» σε όλες τις μάρκες εμβολίων. 

Η αξιοπιστία του περιοδικού είναι αβέβαιη

Το περιοδικό που δημοσίευσε τη μελέτη κυκλοφόρησε το πρώτο τεύχος του το 2020, τη χρονιά που ξεκίνησε η πανδημία Covid-19. Τα αρχεία της ιστοσελίδας του δεν δείχνουν καμία δημοσίευση πριν από εκείνο το έτος και φανερώνουν ότι εστιάζει σε έρευνες που επικρίνουν τα εμβόλια, κυρίως τα εμβόλια για την Covid-19.

Όπως αναφέρεται στον ιστότοπο του περιοδικού, ο αρχισυντάκτης, Τζον Γ. Όλερ, είναι κάτοχος διδακτορικού διπλώματος στη Γενική Γλωσσολογία και καθηγητής στο Τμήμα Γλωσσολογίας του Πανεπιστημίου του Νέου Μεξικό στην πόλη Αλμπουκέρκη των ΗΠΑ.

Όπως διαπίστωσε το AFP κατά την έρευνα στο πλαίσιο ενός άλλου άρθρου επαλήθευσης πληροφοριών, αν και ορισμένα από τα μέλη της Συντακτικής Επιτροπής -που είναι υπεύθυνα για την αξιολόγηση των άρθρων τα οποία υποβάλλονται στο περιοδικό- αναφέρουν τη μικροβιολογία ή τη χημεία ως υπόβαθρό τους, και περιλαμβάνουν επίσης, μεταξύ άλλων, έναν γλωσσολόγο, έναν οστεοπαθητικό και έναν επιστήμονα πληροφορικής.

Επιπλέον, το περιοδικό δεν αναφέρει τον συντελεστή απήχησης στην ιστοσελίδα του, ούτε καταφέραμε να τον βρούμε μέσω αναζήτησης με τη χρήση σχετικών λέξεων-κλειδιών στο Google. Ο συντελεστής απήχησης δείχνει πόσες παραπομπές έχει λάβει κατά μέσο όρο ένα άρθρο του περιοδικού τα τελευταία δύο χρόνια.

Επίσης, αναζητήσαμε στο PubMed, μια βάση δεδομένων βιοϊατρικών ερευνών της Εθνικής Βιβλιοθήκης Ιατρικής των ΗΠΑ, για επιπλέον άρθρα που να έχουν δημοσιευτεί στο ίδιο περιοδικό. Ωστόσο, η αναζήτηση δεν έφερε αποτελέσματα.

Το AFP έχει προηγουμένως επαληθεύσει ισχυρισμούς που σχετίζονται με μελέτες που προέρχονται από αυτό το περιοδικό, για παράδειγμα εδώ στα Ελληνικά.

Ο Ρίτσαρντ Ούνγουιν, Καθηγητής Μελέτης Πρωτεϊνών αναφορικά με Ασθένειες στο Πανεπιστήμιο του Μάντσεστερ, μάς εξήγησε μέσω μηνύματος ηλεκτρονικού ταχυδρομείου στις 27 Νοεμβρίου 2024 ότι «υπάρχουν πολλά προειδοποιητικά σημάδια σε αυτή τη μελέτη, σχετικά με την συγγραφή, το περιοδικό, το στυλ γραφής, τη διαδικασία αξιολόγησης από ομότιμους και τη σαφώς μεροληπτική φύση της εισαγωγής, η οποία είναι σε μεγάλο βαθμό χωρίς πραγματικά δεδομένα και αγνοεί τεράστιες ποσότητες στοιχείων για τον θετικό ρόλο των εμβολίων στη διαχείριση της πανδημίας COVID-19 και της φύσης της ίδιας της πανδημίας».

Πρόσθεσε ότι οι συγγραφείς της μελέτης «ισχυρίζονται ότι υπάρχει συστηματική μόλυνση σε όλα τα δείγματα εμβολίων από διάφορους προμηθευτές σε όλο τον κόσμο. Ωστόσο, τα εμβόλια που εξετάζουν προέρχονται από διαφορετικούς προμηθευτές και κατασκευαστές, και έτσι αυτό που στην πραγματικότητα κάνουν είναι να μετρούν μόνο ένα, δύο ή τρία μεμονωμένα δείγματα από κάθε κατασκευαστή, κάτι που δεν είναι αρκετό για να καταλήξουν στο συμπέρασμα ότι όλα τα δείγματα από κάθε κατασκευαστή πρέπει να είναι "μολυσμένα"».

Πληροφορίες για το υπόβαθρο των συγγραφέων

Δύο από τους συγγραφείς, η Λορένα Ντιμπλάσι και η Μαρσελά Σανγκόριν, δηλώνουν στα επαγγελματικά τους προφίλ ότι το υπόβαθρό τους είναι στη βιοτεχνολογία και στη βιολογία, αντίστοιχα. Και οι δύο είναι μέλη του CONICET, του Εθνικού Συμβουλίου Επιστημονικών και Τεχνικών Ερευνών της Αργεντινής, και έχουν δημοσιεύσει μια σειρά από μελέτες σχετικά με την τοξικολογία και την ασφάλεια των τροφίμων, μεταξύ άλλων.

Ωστόσο, το AFP διαπίστωσε ότι οι άλλοι δύο, ο Μάρτιν Μοντεβέρντε και ο Ντέιβιντ Νόνις, οι οποίοι περιγράφονται αντίστοιχα ως «γιατρός» και «μοριακός κυτταρικός βιολόγος» στην Καλιφόρνια των ΗΠΑ, έχουν μόνο μία συνεισφορά στο ResearchGate, η οποία είναι η μελέτη που αναφέρθηκε προηγουμένως (εδώ και εδώ).

Επιπλέον, οι θέσεις των Ντιμπλάσι και Μοντεβέρντε για τα εμβόλια έχουν επαληθευτεί προηγουμένως τόσο από το AFP όσο και από άλλους οργανισμούς επαλήθευσης γεγονότων.

Η μελέτη παρουσιάζει μεθοδολογικά προβλήματα

Το AFP επικοινώνησε με την Χέμπα Μαμπρούκ Μοσταφά, Αναπληρώτρια Καθηγήτρια Παθολογίας στο Πανεπιστήμιο Johns Hopkins, στις 30 Οκτωβρίου 2024 για να ζητήσει τη γνώμη της σχετικά με τη μελέτη και τη μεθοδολογία που χρησιμοποιήθηκε. Τόνισε ότι η μεθοδολογία της μελέτης είναι ασαφής και ενδέχεται να μην έχει γίνει σωστός έλεγχος.

«Χωρίς αναλυτικά δεδομένα, συμπεριλαμβανομένων των ορίων ανίχνευσης και των καμπυλών αναφοράς για κάθε στοιχείο, καθίσταται δύσκολος ο ακριβής ποσοτικός προσδιορισμός των επιπέδων των στοιχείων. Στους πειραματικούς σχεδιασμούς, οι ερευνητές πρέπει επίσης να λαμβάνουν υπόψη τους τη μόλυνση του χώρου εργασίας τους, των αναλωσίμων, των οργάνων κ.λ.π. Χωρίς αυτή την αξιολόγηση υπόβαθρου, τα δεδομένα δεν μπορούν να αξιολογηθούν σωστά», εξήγησε περαιτέρω. 

Επιπλέον, «οι ισχυρισμοί αυτοί απαιτούν επικύρωση της αναπαραγωγιμότητας με τη χρήση άλλου συστήματος ή/και άλλου εργαστηρίου», δήλωσε η ειδικός στο AFP. «Το πιο σημαντικό είναι ότι δεν είμαι σε θέση να κατανοήσω τη βιολογική σημασία των ευρημάτων, τα στοιχεία αυτά θα μπορούσαν να είναι ανιχνεύσιμα σε άλλα προϊόντα, καθίσταται σημαντικό να τεθούν τα δεδομένα στο πλαίσιο των αναφερόμενων ορίων», κατέληξε.

Image

Ένας ασθενής λαμβάνει δόση εμβολίου κατά της Covid-19, στην Πλατεία Αριστοτέλους, στο κέντρο της Θεσσαλονίκης, στις 26 Νοεμβρίου 2021. (AFP / SAKIS MITROLIDIS)

Ο Ούνγουιν εξήγησε στο AFP ότι η ICP-MS είναι «η συμβατική μέθοδος για τη μέτρηση των στοιχειακών συνθέσεων δειγμάτων – από βιολογικά δείγματα σε εργαστήρια νοσοκομείων μέχρι περιβαλλοντική ρύπανση σε νερό ή έδαφος». Ενώ είναι «κατάλληλη για αυτού του είδους την ανάλυση», η ανάλυση που περιγράφεται στην αναφορά είναι ελλιπής για διάφορους λόγους.

«Αναφέρουν στις μεθόδους τους ότι πήραν 2 δείγματα από κάθε φιαλίδιο και επίσης ανάλυσαν ένα φιαλίδιο νερού», είπε ο ειδικός στο AFP. «Αυτή είναι καλή πρακτική για να αποφευχθεί και να εξεταστεί η εξωτερική μόλυνση, π.χ. από τα πλαστικά εργαστηρίων, τα tips και τα σωληνάρια. Επίσης, αναφέρουν ότι ανέλυσαν "Τέσσερις τύποι εξωτερικών καμπυλών βαθμονόμησης ετοιμάστηκαν, καλύπτοντας όλα τα στοιχεία που θα ποσοτικοποιηθούν". Αυτό θα τους επέτρεπε να ελέγξουν την ακρίβεια, την ειδικότητα και την ευαισθησία του συστήματός τους – βασικά δείχνει ότι μπορούν να ανιχνεύσουν και να μετρήσουν κάθε στοιχείο σωστά. Δεν παρουσιάζουν αυτά τα δεδομένα, οπότε δεν έχουμε ιδέα για το πώς λειτουργεί το σύστημά τους».

Εξήγησε επίσης ότι κάθε αναλυτική μέθοδος που χρησιμοποιείται για αυτού του είδους την εργασία πρέπει να έχει το βασικό χαρακτηριστικό ότι, αν αναλύσεις το ίδιο δείγμα δύο φορές, πρέπει να πάρεις την ίδια απάντηση και τις δύο φορές. «Σε αυτή τη μελέτη, αυτό δεν συμβαίνει», είπε στο AFP. «Οι περισσότερες, αν όχι όλες, από τις προσμείξεις που ισχυρίζονται ότι βρήκαν εμφανίζονται μόνο σε μία από τις δύο επαναλήψεις του ίδιου ακριβώς δείγματος, και ακόμα κι αν το ίδιο αναλυτικό στοιχείο μετράται και στις δύο επαναλήψεις, η τιμή του είναι εντελώς διαφορετική. Αυτό καθιστά τα δεδομένα αναξιόπιστα και μη ερμηνεύσιμα».

Ο Ούνγουιν επεσήμανε επίσης ότι οι συγγραφείς της μελέτης καταγράφουν την ημερομηνία λήξης κάθε παρτίδας εμβολίου και την ημερομηνία ανάλυσης, με ορισμένες αναλύσεις να πραγματοποιούνται δύο χρόνια μετά την λήξη τους. Τέτοια φιαλίδια δεν θα είχαν ποτέ χορηγηθεί σε άνθρωπο. Πρόσθεσε ότι, ακόμη και αν οι μετρήσεις τους ήταν ακριβείς, κάτι που δεν είναι, τα μέταλλα μπορεί να έχουν διεισδύσει στο εμβόλιο με την πάροδο του χρόνου. «Δεν είναι μια δίκαιη δοκιμή», κατέληξε.

Η μελέτη ισχυρίζεται ότι εμπλουτίζει προηγούμενη έρευνα που χρησιμοποιούσε μια διαφορετική τεχνική που ονομάζεται «Μικροσκόπηση με ηλεκτρονική σάρωση – Ανάλυση διασκορπισμού της ενέργειας με ακτίνες X» (SEM-EDX).

Ως πηγή, παραπέμπουν σε ένα άρθρο που αναλύει μια μελέτη η οποία πραγματοποιήθηκε από μια ομάδα με την ονομασία «Γερμανική Ομάδα Εργασίας για την Ανάλυση Εμβολίων κατά της COVID». Το AFP εντόπισε την γερμανική τους ιστοσελίδα, η οποία αναφέρει διάφορους υποστηρικτές του αντιεμβολιαστικού κινήματος, των οποίων οι ισχυρισμοί έχουν επαληθευτεί από το AFP σε διαφορετικές γλώσσες, αλλά και από άλλους οργανισμούς επαλήθευσης γεγονότων.

Τα εμβόλια περνούν από φάση δοκιμών ασφαλείας και παρακολουθούνται συνεχώς

Τα εμβόλια που αναφέρονται στη μελέτη είναι τα εξής: AstraZeneca/Oxford, CanSino Biologics, Pfizer/BioNTech, Sinopharm, Moderna και Sputnik V. 

Τα εμβόλια που αναπτύχθηκαν από τις BioNTech και Pfizer και τη Moderna έχουν εγκριθεί από τον Ευρωπαϊκό Οργανισμό Φαρμάκων (EMA). Γι' αυτό, το AFP επικοινώνησε με τον EMA για ένα σχόλιο σχετικά με τα εμβόλια και τη μελέτη.

Ένας εκπρόσωπος του EMA δήλωσε στο AFP μέσω μηνύματος ηλεκτρονικού ταχυδρομείου στις 25 Οκτωβρίου 2024 ότι «δεν υπάρχουν στοιχεία που να υποστηρίζουν τον ισχυρισμό ότι υπάρχουν προβλήματα ποιότητας με τα εμβόλια που έχουν εγκριθεί στην ΕΕ. [...] Ο EMA αξιολογεί προσεκτικά τις διαδικασίες παραγωγής των εμβολίων κατά της COVID-19 που έχουν εγκριθεί στην ΕΕ. Εάν προκύψουν προσμείξεις κατά τη διάρκεια της διαδικασίας παραγωγής, η εταιρεία πρέπει να διασφαλίσει ότι λαμβάνει όλα τα απαραίτητα μέτρα για να τις ελέγξει, και ο EMA μπορεί επίσης να θέσει όρια που η εταιρεία πρέπει να τηρήσει. Ο έλεγχος των προσμείξεων και η θέσπιση ορίων γίνονται σύμφωνα με τις ευρωπαϊκές και διεθνείς επιστημονικές οδηγίες, για παράδειγμα την οδηγία ICH Q3C για τα υπολείμματα διαλυτών και την οδηγία ICH Q3D για τις στοιχειακές προσμίξεις».

Αυτές οι οδηγίες από τον EMA μπορούν να βρεθούν εδώ και εδώ αντίστοιχα.

Ο εκπρόσωπος πρόσθεσε ότι «ο EMA είναι ενήμερος για ανυπόστατους ισχυρισμούς σχετικά με τα εμβόλια που δημοσιεύονται σε διαδικτυακά περιοδικά. Είναι σημαντικό να τονιστεί ότι δεν τηρούν όλες οι διαδικτυακές δημοσιεύσεις τα υψηλά πρότυπα που απαιτούνται από τα επιστημονικά περιοδικά με αξιολόγηση από ομότιμους».

Ειδικοί έχουν προηγουμένως δηλώσει στο AFP ότι τα εμβόλια κατά της Covid-19 είναι ασφαλή. Ο Μπράιαν Γουόρντ, καθηγητής πειραματικής ιατρικής στο Πανεπιστήμιο McGill του Καναδά, ο οποίος μελετά τις ανεπιθύμητες ενέργειες των εμβολίων, δήλωσε στο AFP μέσω μηνύματος ηλεκτρονικού ταχυδρομείου στις 27 Ιουνίου 2024 ότι ένας μικρός αριθμός ατόμων υπέστη αρνητικές επιπτώσεις και ενδέχεται ακόμη και να πέθανε μετά τη χορήγηση των εμβολίων κατά της Covid-19, αλλά επεσήμανε ότι πολλές από τις καταστάσεις αυτές συνδέονται επίσης με τη λοίμωξη.

Παρόμοια, η Μαρία Γαζούλη, βιολόγος και Καθηγήτρια Βιολογίας - Νανοϊατρικής στο Τμήμα Βιολογίας του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών (ΕΚΠΑ), εξήγησε στο AFP στις 12 Σεπτεμβρίου 2024, στο πλαίσιο ενός άλλου άρθρου επαλήθευσης γεγονότων, ότι «όπως όλα τα εμβόλια και τα φάρμακα [τα εμβόλια Covid-19] έχουν κάποιες ανεπιθύμητες ενέργειες που έχουν καταγραφεί και αναφερθεί και είναι πολύ σπάνιες». Πρόσθεσε ότι «οι διαδικασίες παρασκευής και λειτουργίας όλων των εμβολίων έχουν περιγραφεί λεπτομερώς και έχουν ελεγχθεί από τις ρυθμιστικές αρχές πριν εγκριθούν για την ασφάλειά τους»

Η Μοσταφά τόνισε επίσης ότι «είναι πολύ σημαντικό να κατανοήσουμε ότι τα εμβόλια περνούν από μια φάση δοκιμών ασφαλείας, η οποία είναι αυστηρή. Αυτό ακολουθείται επίσης από συνεχιζόμενη παρακολούθηση. Υπάρχουν προσεγγίσεις για την αναφορά παρενεργειών, οι οποίες είναι μέρος της παρακολούθησης ασφάλειας».

Image

Ένας υγειονομικός εργαζόμενος προετοιμάζει μια δόση του εμβολίου κατά του Covid-19 της Pfizer/BioNTech στην πλατεία Αριστοτέλους, στο κέντρο της Θεσσαλονίκης, στις 26 Νοεμβρίου 2021. (AFP / SAKIS MITROLIDIS)

Μια αμερικανική μελέτη που δημοσιεύθηκε τον Ιανουάριο του 2023 στο περιοδικό Vaccine διαπίστωσε ότι δεν υπήρχε αυξημένος κίνδυνος θνησιμότητας από αιτίες που δεν σχετίζονται με την Covid-19 μεταξύ των αποδεκτών των τριών εμβολίων κατά της Covid-19 που χρησιμοποιούνται (Pfizer-BioNTech, Moderna, Novavax), σε σύγκριση με τα άτομα που δεν είχαν εμβολιαστεί (αρχείο εδώ).

Στις 21 Μαΐου 2024, ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας δημοσίευσε μια λίστα με όλα τα εγκεκριμένα εμβόλια κατά της Covid-19, περιλαμβάνοντας αρκετά από αυτά που αναφέρονται στη μελέτη. Ανάμεσά τους, μόνο το εμβόλιο AstraZeneca, μαζί με άλλα τρία εμβόλια που δεν αναφέρονται στη μελέτη —τα Covishield, COVAXIN και SKYCovione— αφαιρέθηκαν από τη λίστα.

Η βρετανική φαρμακευτική εταιρεία AstraZeneca απέσυρε το εμβόλιο κατά τηςCovid-19, Vaxzevria, από την αγορά στις 8 Μαΐου 2024, επικαλούμενη «εμπορικούς λόγους», μια απόφαση που πυροδότησε ένα κύμα παραπληροφόρησης, με ισχυρισμούς να επαληθεύονται από το AFP. Όπως διαπίστωσε το AFP τότε, η εταιρεία δεν αναγκάστηκε από τον EMA να αποσύρει το εμβόλιο λόγω σοβαρών ανεπιθύμητων ενεργειών.

Το εμβόλιο κατά της Covid-19 της Sinopharm είναι εγκεκριμένο από την Κινεζική Εθνική Διοίκηση Φαρμακευτικών Προϊόντων. Μια μελέτη του 2023 κατέληξε στο συμπέρασμα ότι το συγκεκριμένο εμβόλιο έχει «ήπιες, προβλέψιμες και μη απειλητικές για τη ζωή παρενέργειες μετά την πρώτη και τη δεύτερη δόση». Μια άλλη μελέτη του 2023 διαπίστωσε ότι το εμβόλιο της Sinopharm «έχει ήπιο βαθμό αρνητικών επιπτώσεων και μπορεί να θεωρηθεί ασφαλές για μελλοντική χρήση».

Όσον αφορά τα άλλα εμβόλια που δεν έχουν εγκριθεί από τον EMA, μια μελέτη του 2023 έδειξε ότι οι παρενέργειες του εμβολίου Sputnik-V φαίνονται ήπιες και μειώνονται σημαντικά μετά τη δεύτερη δόση. Το Sputnik V έχει εγκριθεί σε 30 χώρες.

Όσον αφορά το εμβόλιο της CanSino Biologics (Ad5-nCoV), μελέτες (παραδείγματα εδώ και εδώ) έχουν επίσης επιβεβαιώσει την αποτελεσματικότητα και την ασφάλειά του.

Μπορείτε να διαβάσετε περισσότερα άρθρα επαλήθευσης γεγονότων για τα εμβόλια κατά της Covid-19 εδώ στα Ελληνικά και εδώ στα Αγγλικά.